Η Ζωή σε ένα Μοναστήρι ΖΕΝ
Το Hosshinji είναι ένα από τα πιο παραδοσιακά και σεβαστά μοναστήρια ΖΕΝ της Ιαπωνίας. Βρίσκεται στην μικρή πόλη Obama στην δυτική ακτή της χώρας, κοντά στην Ιαπωνική Θάλασσα. Από τον σταθμό των λεωφορείων φτάνει κανείς στο μοναστήρι μετά από δεκαπέντε λεπτά βάδισμα μέσα από τα μικρά ήσυχα δρομάκια της γραφικής πόλης.
Στους μικρούς κήπους των σπιτιών, ηλικιωμένοι γιαπωνέζοι φροντίζουν με περισσή προσοχή τα όμορφα λουλούδια και τα λίγα κηπευτικά. Όλα τακτοποιημένα, όμορφα, καθαρά. Μερικοί κάθονται μπροστά στις πόρτες των σπιτιών τους και σε κοιτάζουν με μια περιέργεια γεμάτη ευγένεια, αποδοχή και ηρεμία. Η ξένη παρουσία δεν τους φοβίζει. Άλλωστε, τις τελευταίες δεκαετίες έχουν περάσει τόσοι πολλοί δυτικοί μπροστά από τα σπίτια τους πηγαίνοντας ή φεύγοντας από το Hosshinji. Ξέρουν καλά τι τους φέρνει εκεί και αυτό φαίνεται να τους αρέσει.
Το μοναστήρι βρίσκεται στο τέλος του χωριού, λίγα μέτρα πριν αρχίσει η πυκνή βλάστηση της γεμάτης πεύκα και σφενδάμους πλαγιάς του λόφου. Πριν περάσουμε ακόμη την είσοδο του, παίρνουμε μια έντονη γεύση της τάξης και της καθαριότητας που χαρακτηρίζει τους εξωτερικούς του χώρους. Τα ξερά φύλλα των δένδρων φαίνεται ότι έχουν πρόσφατα περισυλλεχτεί και τα πέτρινα φαρδιά σκαλιά που οδηγούν στα ενδότερα του μοναστηριού έχουν προσεκτικά σκουπιστεί. Όλα αποπνέουν μια μοναδική αίσθηση ηρεμίας, αρμονίας, ομορφιάς.
Η είσοδος στην αυλή του μοναστηριού είναι πράγματι μια ανεπανάληπτη εμπειρία. Όσα κι αν έχει ακούσει ή διαβάσει κανείς για τους κήπους και την αρχιτεκτονική του ΖΕΝ, δεν μπορεί να μην μείνει άναυδος από την απλότητα και την αρμονία που γεύεται με τις αισθήσεις του. Τίποτα το εξαιρετικό, τίποτα το ιδιαίτερα εντυπωσιακό, τίποτα που να τραβάει την προσοχή. Εν τούτοις, η όλη σύνθεση είναι μαγική! Το αληθινό πνεύμα του ΖΕΝ εκφρασμένο σε όλο το μεγαλείο του!
Μετά το υπέροχο αυτό αισθητικό σοκ πρέπει να περάσουμε στο γραφείο του υπεύθυνου για τους ξένους, προκειμένου να καταγραφούμε ως επισκέπτες-μαθητές για μια συγκεκριμένη περίοδο άσκησης, για ένα sesshin. Αφήνουμε τα παπούτσια μας έξω και δεν πρόκειται να τα χρησιμοποιήσουμε καθόλου στους εσωτερικούς χώρους. Εκεί όλα γίνονται με γυμνά πόδια. Λίγες κουβέντες για το καλωσόρισμα, λίγο πράσινο τσάι, καταγραφή στο βιβλίο του μοναστηριού. Ακολουθεί η ενημέρωση για τα πρακτικά θέματα - ύπνος, καθαριότητα, εργασία, άσκηση. Σε λίγες ώρες θα πρέπει να ενταχτούμε στο δυναμικό των μοναχών, οι οποίοι περνούν σιωπηλά δίπλα μας πηγαίνοντας στις δουλειές τους, καλωσορίζοντας μας με μια ευγενική ματιά.
Σε ένα μοναστήρι ΖΕΝ δεν υπάρχει χρόνος και χώρος για πολλά λόγια. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα στην περίοδο της εντατικής άσκησης όπου απαγορεύεται εντελώς κάθε ομιλία. Μέχρι τότε έχουμε διαθέσιμες μερικές ώρες για λίγη κουβέντα και κυρίως για εξερεύνηση των χώρων του μοναστηριού.
Το όλο συγκρότημα θα μπορούσαμε να πούμε ότι αποτελείται από το κυρίως κτήριο ή Hondo, από το Zendo, όπου οι μοναχοί διαλογίζονται και κοιμούνται το βράδυ, από τα δωμάτια του Ηγούμενου, και τα δωμάτια για τους φιλοξενούμενους. Μέσα στο κυρίως κτήριο περιλαμβάνεται η αίθουσα τελετών ή Dharma Hall και φυσικά η κουζίνα, η οποία έχει όλως ιδιαίτερη σημασία και θέση. Ιδιαίτερα κατά τις περιόδους της εντατικής άσκησης το μοναστήρι λειτουργεί με δύο "καρδιές", το Zendo - όπου πραγματοποιούνται οι ατέλειωτες ώρες του καθιστού διαλογισμού - και η κουζίνα - όπου ετοιμάζονται τα λιτά, άλλα γευστικά και θρεπτικά γεύματα για την σωματική στήριξη και φροντίδα των ασκουμένων.
Στο ΖΕΝ δεν υπάρχει ασκητισμός έτσι όπως τον ξέρουμε από την Χριστιανική παράδοση. Υπάρχει συνεχής αναζήτηση της ισορροπίας, έτσι όπως αυτή υπαγορεύεται από τις συνθήκες της κάθε περίστασης και στιγμής. Προσαρμογή στο εδώ και τώρα, και αλλαγή της στάσης από εγω-κεντρική σε ζωή-κεντρική.
Η επίσημη έναρξη του sesshin - της περιόδου εντατικής άσκησης - γίνεται με την συγκέντρωση όλων των συμμετεχόντων στο Dharma Hall - στην αίθουσα της Διδασκαλίας όπου υπάρχει το άγαλμα του Βούδα - και φυσικά με την παρουσία του Sekei Harada Roshi - του Δασκάλου και Ηγούμενου του μοναστηριού. Πράσινο γιαπωνέζικο τσάι προσφέρεται με τελετουργικό τρόπο σε όλους από δύο νεαρούς μοναχούς. Όλα γίνονται μέσα σε απόλυτη σιωπή και ηρεμία, και μόνο ο ελαφρύς ήχος από τα ράσα των μοναχών ακούγεται καθώς σκύβουν και σηκώνονται για να σερβίρουν.
Μετά από λίγο ο Roshi απευθύνει έναν σύντομο χαιρετισμό και δίνει το στίγμα του πνεύματος της προσπάθειας που θα πρέπει να χαρακτηρίζει κάθε παρευρισκόμενο στις μέρες που θα ακολουθήσουν. Όλοι οι συμμετέχοντες θα έχουν την ευκαιρία να "δουν" την αληθινή τους φύση, να πραγματώσουν τον αληθινό τους εαυτό, εάν δοθούν ολόψυχα με θέρμη στην πρακτική. Από εκείνη τη στιγμή αρχίζει να ισχύει απόλυτη σιωπή, η οποία θα λήξη με το τέλος του sesshin.
To πρωινό ξύπνημα γίνεται με τους ήχους απ' το κτύπημα ενός κουδουνιού σαν αυτό που είχαμε στο σχολείο, και που το κτυπούσε ο επιστάτης κρατώντας το στο χέρι και περιφερόμενος στους διαδρόμους για να τον ακούσουν όλοι. Έτσι ακριβώς γίνεται κι εκεί με έναν μοναχό να τρέχει στους διαδρόμους του μοναστηριού και να κουνά δυνατά το κουδούνι στο χέρι του. Δεν είναι ό, τι πιο ευχάριστο για πρωινό ξύπνημα, αλλά είναι σίγουρα αποτελεσματικό. Έγερση στις 3.45, γρήγορο πλύσιμο και τακτοποίηση του στρώματος, και το αργότερο στις 4.15 πρέπει να βρίσκεσαι καθισμένος πάνω στο στρογγυλό γιαπωνέζικο μαξιλάρι - zafu - στη θέση που σου έχει καθοριστεί και η οποία έχει μια ταμπέλα με το όνομα σου γραμμένο στα ιαπωνικά.
Μετά από λίγο θα περάσει ο Roshi για την πρωινή επιθεώρηση, όπως λέγεται, κρατώντας στα χέρια του ένα αναμμένο αρωματικό stik που αφήνει πίσω του μια εξαίσια μυρωδιά. Ακούς το θρόισμα απ' τα ράσα του, σηκώνεις τα χέρια σε χαιρετισμό - gassho - μυρίζεις το υπέροχο άρωμα, δεν βλέπεις όμως τίποτα γιατί είσαι ήδη στραμμένος και κοιτάζεις προς τον τοίχο. Αυτό είναι ένα χαρακτηριστικό της Σχολής Soto ZΕΝ, στην οποία η πρακτική του καθιστού διαλογισμού - το Ζαζεν - γίνεται κοιτώντας προς το τοίχο από μια απόσταση περίπου ενός μέτρου. Στην Σχολή Rinzai ZΕΝ οι ασκούμενοι κοιτούν προς το εσωτερικό του δωματίου.
Η κάθε περίοδος καθιστού διαλογισμού διαρκεί 45 λεπτά, ενώ ακολουθεί μια περίοδος βαδιστικού διαλογισμού για 10 λεπτά πριν ξεκινήσει η επόμενη περίοδος καθιστού διαλογισμού. Μπορεί να υπάρχουν δύο, τρεις, τέσσερις ή και περισσότερες διαδοχικές περίοδοι καθιστού διαλογισμού, με ενδιάμεσο βαδιστικό διαλογισμό. Ακόμη και τα γεύματα γίνονται όλα στη θέση και στάση του διαλογισμού και θεωρούνται συνέχιση της προηγούμενης πρακτικής. Συνολική διάρκεια διαλογισμού και γευμάτων ημερησίως, 12 ώρες!
Είναι συνεπώς εύκολο να καταλάβει κανείς τι γίνεται με τον πόνο στα πόδια, στα γόνατα, στη μέση και στην πλάτη. Κάποιες στιγμές γίνεται απλά αφόρητος, αλλά δεν υπάρχει διαφυγή. Πρέπει κι αυτός να γίνει μέρος του διαλογισμού, να εστιαστεί η προσοχή πάνω στην σωματική αίσθηση, να μείνει μαζί της, να αναπνεύσει μέσα της, να παρακολουθήσει την τάση του νου για αποφυγή του πόνου και αναζήτηση άνεσης και ευχαρίστησης, να δει όλες τις ιστορίες που δημιουργεί προκειμένου να πετύχει το σκοπό του.
Αυτή η συνεχής παρατήρηση κάθε τι που συμβαίνει μέσα και έξω απ' τον ασκούμενο είναι η κορυφαία μορφή πρακτικής στο ΖΕΝ. Συνεχής επίγνωση και προσοχή στο εδώ και το τώρα. Στο ΖΕΝ δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην προσωπική προσπάθεια - joriki - σε αντιδιαστολή με την εναπόθεση των ελπίδων για την επίτευξη της πραγμάτωσης του Εαυτού σε κάποια άλλη Δύναμη - tariki. Ακόμη κι αυτός το Δάσκαλος δεν μπορεί να βοηθήσει τον μαθητή παρά μέχρι ένα ορισμένο σημείο, και αυτό το κάνει στις ιδιαίτερες συναντήσεις που έχει μαζί του. Οι συναντήσεις αυτές - dokusan ή daisan - γίνονται σε ένα ιδιαίτερο δωμάτιο και συνοδεύονται από ένα απλό σύντομο τυπικό. Σ' αυτή τη σύντομη και απόλυτα προσωπική συνομιλία ο Δάσκαλος μπορεί να ρωτήσει τον μαθητή για την πορεία της άσκησής του στο Ζαζέν, και ο μαθητής μπορεί να ρωτήσει ή να αναφέρει τις δυσκολίες ή τους προβληματισμούς του γι' αυτήν.
Σ' αυτή την προσωπική σχέση ο Δάσκαλος θα υποδείξει στον μαθητή την ακριβή μορφή άσκησης στην οποία θα πρέπει να αφιερωθεί κατά τη διάρκεια του sesshin και ίσως και μετά απ' αυτό, στην καθημερινή του ζωή. Μπορεί να είναι η εργασία πάνω σε ένα κόαν - μια αινιγματική ιστορία, φράση ή ερώτημα -, στο μέτρημα ή την παρακολούθηση της αναπνοής, στην παρατήρηση και τον ονοματισμό των σκέψεων, ή ακόμη και στο απλό κάθισμα χωρίς κανένα συγκεκριμένο αντικείμενο προσοχής - shikantaza -, το "απλώς κάθομαι" και παρατηρώ οτιδήποτε εμφανίζεται στην οθόνη της επίγνωσής μου.
Έτσι, οι μέρες του sesshin κυλούν στην αρχή απελπιστικά αργά, φαίνονται ατέλειωτες με όλες εκείνες τις άπειρες ώρες πάνω στο zafu, κοιτάζοντας τον άσπρο τοίχο και βλέποντας στην ουσία τις πιο λεπτοφυείς κινήσεις του νου, ερχόμενοι για πρώτη φορά σε τόσο στενή επαφή με την αίσθηση αυτού του ίδιου σώματος, μέσα απ' το οποίο συναντάμε τον κόσμο κάθε στιγμή μα που συγχρόνως γνωρίζουμε τόσο λίγο. Οι συναντήσεις με τον Roshi - η μόνη ευκαιρία για να θυμηθούμε ότι έχουμε και λόγο προφορικό - και τα διαστήματα ανάπαυσης να μοιάζουν σαν την επιστροφή απ' την πρώτη γραμμή του μετώπου, για λίγη ξεκούραση μέχρι την επόμενη μάχη.
Γιατί πρόκειται όντως για μάχη σώμα με σώμα με όλες τις ιδέες που έχουμε δημιουργήσει για το ποιοι είμαστε και τι κάνουμε σ' αυτή τη ζωή και σ' αυτόν τον κόσμο. Μια σειρά από σκληρές μάχες προκειμένου να μπορέσουμε να δούμε τον αληθινό μας Εαυτό, την Ουσία της ύπαρξής μας που δεν πεθαίνει ποτέ.
Πόσοι το πετυχαίνουν κατά τη διάρκεια του sesshin; Μόνο ο Roshi μπορεί να πει και φυσικά αυτοί που το έχουν πετύχει. Μένει όμως πάντοτε ανάμεσά τους και δεν μοιράζεται με τους άλλους συμμετέχοντες. Έτσι κι αλλιώς, ο καθένας βρίσκεται στο δικό του σημείο στην πορεία του προς την Πραγμάτωση και δεν τίθεται θέμα ανωτερότητας ή κατωτερότητας, περισσότερο ή λιγότερο εξελιγμένου. Ο Δρόμος δεν τελειώνει ποτέ, έστω κι αν νομίζουν κάποιοι ότι με την αναγνώριση του αληθινού Εαυτού έχουν φτάσει το τέρμα του Δρόμου.
Υπάρχει μια ωραία ιστορία που μιλάει για κάποιον αναζητητή της Αλήθειας, ο οποίος παρ' ότι είχε ασκηθεί σκληρά για χρόνια δεν είχε πετύχει τον στόχο του. Μέσα στην απόγνωσή του αποφάσισε να ανέβει σ' ένα ψηλό βουνό και να μην κατέβει από εκεί αν δεν πετύχει τη φώτιση. Κατά την ανάβασή του στο βουνό είδε ξαφνικά κάποιον που κατηφόριζε κουβαλώντας ένα τσουβάλι στον ώμο. Αμέσως ένοιωσε διαισθητικά ότι αυτός ο άνθρωπος μπορούσε να τον βοηθήσει στο πρόβλημά του. Αφού τον πλησίασε και τον χαιρέτησε, του είπε: "Σε παρακαλώ, τι είναι η Φώτιση;" Στην ερώτηση αυτή ο άλλος οδοιπόρος απάντησε κατεβάζοντας με μια κίνηση του βαρύ τσουβάλι απ' τους ώμους. Ο αναζητητής χαμογέλασε ευχαριστημένος. "Σε ευχαριστώ πολύ, κατάλαβα", του είπε. "Αλλά σε παρακαλώ, πες μου τι υπάρχει μετά τη φώτιση;" Στην ερώτηση αυτή ο οδοιπόρος ξανάριξε το τσουβάλι του στους ώμους και συνέχισε την πορεία του.
Αυτή η απλή ιστορία δείχνει ότι ο Δρόμος δεν τελειώνει με μια εμπειρία Αναγνώρισης, αλλά συνεχίζεται με την ενσωμάτωση αυτής της Αναγνώρισης στην ολότητα της ύπαρξης και της ζωής μας, στην απλή και ελάχιστα εντυπωσιακή καθημερινότητά μας. Συνεχίζεται στην ενσωμάτωσή της στις σχέσεις μας, στη δουλειά μας, στη δράση μας μέσα στον κόσμο. Αν δεν γίνει αυτή η ενσωμάτωση στον κόσμο της καθημερινότητας, η αξία της είναι πολύ μικρή τελικά. Και αυτό είναι κάτι που θα τονίσει ένας αληθινός Δάσκαλος του ΖΕΝ. Πως η όποια εμπειρία υπήρξε κατά τη διάρκεια του sesshin, πρέπει να μεταφερθεί και να ενσωματωθεί στην υπόλοιπη ζωή του ασκούμενου, η οποία γι' αυτές τις λίγες ημέρες βρέθηκε σε "αναστολή".
Αυτό ακριβώς είναι το θέμα της τελευταίας ομιλίας του Roshi μέσα στο zendo, κατά τη διάρκεια της τελευταίας περιόδου καθιστού διαλογισμού - Ζαζέν. Η ατμόσφαιρα μέσα στο χώρο είναι πολύ διαφορετική απ' ότι ήταν την πρώτη ημέρα. Κάτι έχει αλλάξει σε όλους και αυτό κάνει τη διαφορά στον χώρο. Τα λόγια του Roshi ακούγονται μ' έναν ιδιαίτερο τρόπο απ' τους παρευρισκομένους. Δεν ακούγονται μόνο με τα αυτιά, δεν γίνονται κατανοητά μόνο απ' τον νου. Η ολότητα της ύπαρξης απλά "ακούει", και "κατανοεί" χωρίς προσπάθεια. "Βλέπει" μέσα απ' το άκουσμα των λόγων. Ακόμη και σ' αυτές τις στιγμές μια εμπειρία πραγμάτωσης μπορεί να συμβεί, και ίσως τελικά να είναι οι πιο κρίσιμες και βοηθητικές για κάτι τέτοιο. Οι ευχές του Roshi για καλή συνέχεια της άσκησης στην προσωπική ζωή των ασκουμένων και για καλή επόμενη συνάντηση, δημιουργούν ένα αίσθημα χαρμολύπης.
Αυτή η μεγάλη οικογένεια τόσο άγνωστων και διαφορετικών ανθρώπων από τόσα διαφορετικά μέρη και φυλές, που έζησε αρμονικά τόσες πολλές ώρες αναζητώντας την θεραπεία του "βασικού" ανθρώπινου πόνου, κάτω από την γεμάτη ενδιαφέρον πατρική παρουσία και συνδρομή του Roshi, θα πρέπει τώρα να χωριστεί. Ο καθένας θα πάρει τον δρόμο για τη δική του καθημερινότητα, με τα δικά της προβλήματα, στεναχώριες και μικρές χαρές. Ο καθένας πρέπει να συνεχίσει τον δικό του Δρόμο που δεν τελειώνει ποτέ.
Το γεύμα που ακολουθεί - πάντα μέσα στο zendo και καθισμένοι στη στάση του διαλογισμού - δηλώνει τον πανηγυρικό του χαρακτήρα μέσα από μια επίδειξη υψηλής γιαπωνέζικης αισθητικής και γευστικής απόλαυσης. Το sesshin έχει τελειώσει! Άνθρωποι που για τόσες ημέρες και ώρες δεν είχαν ανταλλάξει ούτε μια λέξη μεταξύ τους, έχουν την ευκαιρία να βάλλουν σε λέξεις όλη την συμπάθεια και την συντροφικότητα που ένοιωσαν να γεννιέται μέσα τους για ανθρώπους που έβλεπαν για πρώτη ίσως φορά στη ζωή τους. Τα συναισθήματα είναι πολύ βαθιά και πάρα πολύ ωραία.
Και επειδή στο ΖΕΝ υπάρχει όπως είπαμε μια συνεχής προσπάθεια να εναρμονιστούν όλες οι πλευρές τις ύπαρξής μας, δεν θα μπορούσε να υπάρξει καλύτερος επίλογος από ένα μπάνιο μέσα στις παραδοσιακές γιαπωνέζικες μπανιέρες με το καυτό νερό. Σε αντίθεση με τη Δύση, η γιαπωνέζικη μπανιέρα δεν χρησιμοποιείται για το πλύσιμο του σώματος - το οποίο πλένεται με σαπούνι και ξεπλένεται πριν από την είσοδο στην μπανιέρα. Χρησιμοποιείται για χαλάρωση και φιλική κουβεντούλα με τους υπόλοιπους λουόμενους, αφού το "άθλημα" είναι ομαδικό. Άλλη μια μοναδική εμπειρία σ' αυτόν τον αληθινά μοναδικό χώρο.
Η ημέρα της αναχώρησης έχει ανάμικτα συναισθήματα. Κυρίως όμως έχει την καθαρότητα των ατέλειωτων ωρών Ζαζέν, η οποία θα μας συντροφέψει για μερικές ημέρες ακόμη μέσα στον κόσμο. Οι τελευταίες ματιές στους κόκκινους σφενδάμους, στην αυλή του μοναστηριού, στην εντυπωσιακή είσοδο, στις φιλικές μορφές των μοναχών, στα μήλα που μας έδωσε ο μάγειρας για το δρόμο. Κατηφορίζουμε τον δρόμο για τον σταθμό και κάποιοι μοναχοί μαζεύουν τα φύλλα γύρω από τον περίβολο του μοναστηριού. Πόσες φορές δεν το κάναμε παρέα! Τώρα μας αποχαιρετάνε φιλικά και συνεχίζουν το μάζεμα των φύλλων και εμείς τον δρόμο μας, αλλά στην πραγματικότητα όλοι μαζί συνεχίζουμε να βαδίζουμε τον Δρόμο. Γι' αυτόν τον Δρόμο - άλλοι για να τον βρουν και άλλοι για να μην τον χάσουν - χρειάζονται να γίνονται τα sesshin σε μέρη αληθινά και μοναδικά όπως είναι το μοναστήρι ΖΕΝ του Hosshinj