Integral Zen
ΖΕΝ & Εσωτερική Εργασία
" Χωρίς το Ζαζέν δεν υπάρχει εσωτερική εργασία.
Μόνο του το Ζαζέν δεν φτάνει. "
Σε μία από τις σημαντικότερες διδασκαλίες του Ζεν περιγράφεται η πεμπτουσία του απόλυτου μη δυϊσμού με τον εξής απλό τρόπο: '' η μορφή είναι η κενότητα και η κενότητα είναι η μορφή". Δεν είναι δύο διαφορετικά πράγματα, όπως νομίζει ο δυϊκός νους μας, αλλά μία πραγματικότητα με διαφορετικές εκφράσεις.
Στον χώρο της πνευματικότητας υπήρξε ανέκαθεν αναζήτηση της κενότητας, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, με τη μία ή την άλλη ονομασία. Το ίδιο φυσικά συμβαίνει και στο Ζεν, στο οποίο η αναζήτηση της πραγμάτωσης της κενότητας αποτελεί πολύ πιο έντονο και μοναδικό χαρακτηριστικό από πολλές άλλες μορφές πνευματικότητας. Όμως, παρότι μέσα σ᾽αυτή την αναζήτηση της κενότητας η πιο καθοδηγητική διδασκαλία παραμένει αυτή που αναφέραμε πιο πάνω - η μορφή είναι η κενότητητα και η κενότητα είναι η μορφή -, στην πράξη δεν της δίνεται η σημασία που της πρέπει. Το αποτέλεσμα είναι μια ανισόρροπη εξάσκηση και αρκετές αρνητικές παρενέργειες που επηρεάζουν άμεσα τη ζωή όσων ασκούνται στο Ζεν, αλλά και πολλών ανθρώπων που βρίσκονται γύρω τους.
Το λάθος βρίσκεται σε μια μονομερή και απόλυτη αναζήτηση της κενότητας, η οποία αντί να περιλαμβάνει απορρίπτει στην πράξη τη μορφή. Έτσι, αντί να εφαρμόζει κανείς τη διδασκαλία του μη δυϊσμού, απλά την παπαγαλίζει ενώ μέσα του ζει με τον πιο απόλυτο τρόπο τον άκρατο δυϊσμό. Αυτό σημαίνει χωριστικότητα, άρνηση, απώθηση, εσωτερικό και πολλές φορές εξωτερικό πόλεμο. Δυστυχώς, αυτή είναι η πραγματικότητα ακόμη και στον χώρο του Ζεν, αλλά και σε άλλες καθαρά μη δυϊστικές μορφές πνευματικότητας. Κάτω από το ένδυμα της νομιμοποίησης που προσφέρει η παράδοση, μεταφέρεται από γενιά σε γενιά μια διαστρεβλωμένη - εκτός εξαιρέσεων - μορφή εσωτερικής εργασίας, η οποία αντί να εξαφανίζει - όπως είναι στόχος της - την ανθρώπινη δυστυχία, την αυξάνει με τον έναν ή τον άλλο τρόπο.
Το κύριο εργαλείο της εσωτερικής εργασίας στο Ζεν είναι το Ζαζέν, ο καθιστός διαλογισμός. Από την αρχή η σχολή αυτή επικεντρώθηκε στην πραγμάτωση της Αλήθειας μέσω της άσκησης του διαλογισμού, έτσι όπως το κατάφερε και το δίδαξε ο Βούδας Σακυαμούνι. Σε αντίθεση με άλλες σχολές του Βουδισμού, η έμφαση δόθηκε στην ατομική ή ομαδική εξάσκηση του διαλογισμού, σαν την καλύτερη μέθοδο για να μετακινηθεί κανείς από την εγωϊκή κατάσταση συνείδησης στην ανοικτή κατάσταση της καθαρής επίγνωσης. Δεν είναι η μόνη μέθοδος που μπορεί να το καταφέρει, αλλά για κάποιους είναι η καλύτερη και η συντομότερη. Λέγεται ότι ο Βούδας έδωσε 84.000 μεθόδους εσωτερικής εργασίας, προκειμένου να καλύψει τις διαφορετικές ανάγκες που έχουν οι άνθρωποι λόγω διαφοράς ιδιοσυγκρασίας και φύσεως. Κάποιες από αυτές είναι διαθέσιμες μέχρι σήμερα, όπως η μέθοδος του διαλογισμού με τις διάφορες μορφές της.
Η μέθοδος του διαλογισμού θεωρείται ως η σημαντικότερη στην παράδοση του Βουδισμού - και όχι μόνο του Ζεν - γιατί μπορεί από μόνη της να διατρέξει μεγάλο μέρος του δρόμου που οδηγεί στην αφύπνιση. Έχει αρκετά πλεονεκτήματα σε σχέση με άλλες μεθόδους ως προς τις συνθήκες στις οποίες μπορεί να εξασκηθεί, ως προς τις απαιτούμενες ικανότητες των ασκουμένων, και ως προς την αμεσότητα των αποτελεσμάτων που επιφέρει - ανάλογα με την εντατικότητα της εξάσκησης. Με άλλα λόγια, ο διαλογισμός αποτελεί τη ραχοκοκαλιά της εσωτερικής εργασίας, χωρίς την οποία τίποτ᾽άλλο δεν μπορεί να "σταθεί" και να δομήσει έναν ολοκληρωμένο οργανισμό. Όπως στο φυσικό σώμα η έλλειψη ραχοκοκαλιάς συνεπάγεται μια μορφή ζωής που μοιάζει με μαλάκιο, έτσι και στο πνευματικό σώμα που δομείται μέσα από την εσωτερική εργασία, η απουσία του διαλογισμού παραμορφώνει το αποτέλεσμα. Σίγουρα κάτι παράγεται, αλλά όχι απαραίτητα αυτό που είναι επιθυμητό. Τα παραδείγματα αμέτρητα, μέσα από την ιστορία, αλλά και στην πραγματικότητα που ζούμε.
Έχουμε λοιπόν έτσι, ανθρώπους που ασκούνται σε κάποιο πνευματικό δρόμο, αλλά χωρίς την παρουσία κάποιες διαλογιστικής πρακτικής, και αυτό σίγουρα δεν είναι το μονοπάτι του Ζεν, όπου σε τέλεια αντίθεση, ο διαλογισμός είναι το Α και το Ω. Αυτό, όμως, ίσως να είναι το πρόβλημα του Ζεν, ότι δηλαδή ο διαλογισμός δεν είναι μόνο το Α ( το απολύτως απαραίτητο ), αλλά και το Ω ( δηλαδή, το μόνο απαραίτητο ). Και θα μπορούσαμε να δεχτούμε ότι για κάποιους ανθρώπους η πραγμάτωση της κενότητας μπορεί να επιτευχθεί μόνο με τη βοήθεια του διαλογισμού, χωρίς τη χρήση άλλων βοηθητικών μέσων - από τα οποία υπάρχουν πράγματι πολλά. Τι γίνεται όμως με την ενσωμάτωση αυτής της πραγμάτωσης στο χώρο της μορφής; Γιατί αν δεν παντρέψουμε τα δύο μέρη της εξίσωσης κενότητα - μορφή, δεν είμαστε σε θέση ούτε λεκτικά άλλα ούτε ουσιαστικά να πούμε ότι πραγματώνουμε τη μη δυϊκή διδασκαλία περί κενού και μορφής. Άρα, ούτε τον ουσιαστικό στόχο του Ζεν, που είναι αυτή η συνεχής μη δυϊκή πραγματικότητα και όχι φευγαλέες γεύσεις της κενότητας.
Εδώ λοιπόν έρχεται η δεύτερη αρχή που λέει ότι "Μόνο του το Ζαζέν δεν φτάνει". Είναι απαραίτητο, είναι το πρωταρχικότερο και σημαντικότερο μέρος της εργασίας, αλλά μόνο του δεν φτάνει, δεν μπορεί να κάνει ολόκληρη τη δουλειά. Χρειάζονται και άλλα εργαλεία, ικανά να βοηθήσουν ανά άτομο και περίσταση έτσι ώστε να έχουμε αυτό που εννοούμε όταν λέμε Integral ( ολοκληρωμένο, πλήρες, ολιστικό ). Η ανθρώπινη ύπαρξη είναι αρκετά πολύπλοκη, όλα τα μέρη της είναι διαφορετικές μορφικές εκφράσεις του κενού, και εμείς καλούμαστε να τα συμπεριλάβουμε όλα στην εργασία μας. Κανένα δεν αποκλείεται, κανένα δεν απορρίπτεται ως ακάθαρτο ή κατώτερο ή χωρίς αξία. Το σώμα έχει την αξία του, η ζωτική ενέργεια έχει την αξία της, τα συναισθήματα και οι σκέψεις έχουν την αξία τους, όλα τους ενεργειακές εκφράσεις της ίδιας ουσίας του κενού, σε διαφορετική δόνηση και συμπύκνωση. Μπορούμε να νιώσουμε αυτή την πραγματικότητα, αυτή την αλήθεια που ακόμη και η σύγχρονη φυσική επιστήμη έχει ανακαλύψει; Μπορούμε έτσι να νιώσουμε και την ιερότητα κάθε τι που είναι ζωντανό και υπάρχει; Μπορούμε να δούμε τη δημιουργία και τη δική μας ύπαρξη σαν μια μοναδική και ανεπανάληπτη θεοφάνια;
Αν μπορούμε, τότε καταλαβαίνουμε ότι η εσωτερική εργασία δεν τελειώνει στην εμπειρία της κενότητας. Μάλλον τότε αρχίζει, γιατί με τη διαύγεια και τη δύναμη που αντλούμε κάθε φορά που επιστρέφουμε σπίτι ( στην κατάσταση της καθαρής επίγνωσης ) καλούμαστε να εναρμονίσουμε όλο και περισσότερο το μορφικό κομμάτι της ύπαρξης μας, το σώμα και την ψυχή. Δυστυχώς, όμως, δεν γίνεται έτσι πάντα. Γι᾽αυτό μπορούμε να προσθέσουμε άλλη μια αρχή στις δύο που αναφέρουμε : ῾Μερικές φορές το Ζαζέν μόνο του βλάπτει῾. Τι σημαίνει αυτό; Θα ρωτήσουν κάποιοι. Είναι δυνατόν ο διαλογισμός να βλάψει; Και πότε; Ποιους; Με ποιον τρόπο;
Προκειμένου να γίνει κατανοητή αυτή η αρχή, θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας μια απλή περιγραφή του ανθρώπου που αναζητά την πραγμάτωση της Αλήθειας μέσα από ένα μονοπάτι σαν αυτό του Ζεν. Η προσπάθεια του ξεκινά από τη θέση της εγωϊκότητας, ή την εγωϊκή κατάσταση συνείδησης, στην οποία βρίσκεται το σύνολο σχεδόν της ανθρωπότητας. Αυτή, όμως, δεν είναι η φυσική κατάσταση της συνείδησης, αυτή την οποία συνήθως ονομάζουμε Αφυπνισμένη συνείδηση, Βουδική φύση κ.τ.λ. Αυτή είναι που ψάχνουμε όλοι μας, άλλοι περισσότερο, άλλοι λιγότερο και άλλοι καθόλου συνειδητά, μέσα από την όποια μορφή αναζήτησης της πολυπόθητης ευτυχίας. Αυτή δεν είναι άλλη από την κατάσταση ενοποιημένης συνείδησης, την οποία έχουμε χάσει και την οποία συνήθως αναζητούμε σε λάθος μέρος ή με λάθος τρόπο. Μια χαρακτηριστική σούφικη ιστορία λέει πως κάποιος συνάντησε τον Νασρεντίν να ψάχνει πεσμένος στα γόνατα του, στη μέση του δρόμου, κάτω από ένα φανάρι. Τον ρωτάει: Τι ψάχνεις χότζα; Τα κλειδιά μου, απαντάει ο Νασρεντίν. Πού τα έχασες; Ξαναρωτάει ο άνθρωπος. Στο σπίτι μου, απαντάει ο χότζας. Και τότε γιατί ψάχνεις εδώ; Ρωτάει εκείνος. Γιατί εδώ έχει πιο πολύ φως, απαντάει ο Νασρεντίν.
Σαν τον Νασρεντίν, όλοι μας ψάχνουμε την ευτυχία, αλλά σε λάθος μέρος και με λάθος τρόπο, απλά γιατί "έχει πιο πολύ φως", ή αλλιώς, γιατί οι υποσχέσεις ότι θα γίνουμε ευτυχισμένοι είναι πολλές; Χρήματα, ασφάλεια, απολαύσεις, δόξα, δύναμη και αμέτρητα άλλα, όλα τους μας υπόσχονται ότι αν τα αποκτήσουμε θα ζήσουμε για πάντα με την ευτυχία που διψά η ψυχή. Μάταια όμως! Η μία απογοήτευση ακολουθεί την άλλη, γιατί απλά αυτό που ζητάμε δεν βρίσκεται εκεί. Όμως, είναι συνήθως μέσα απ´΄ αυτές τις απογοητεύσεις που οδηγούμαστε στο πνευματικό μονοπάτι, στο δρόμο που οδηγεί πραγματικά στον πολυπόθητο στόχο, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι κάτι εύκολο και απλό. Γιατί; Γιατί τα βάρη που έχουμε ήδη συγκεντρώσει είναι πολλά και πρέπει σιγά σιγά να αρχίζουμε να τα ξεφορτωνόμαστε. Αυτή είναι και η ουσιαστική εργασία στα πλαίσια μια σοβαρής εσωτερικής προσπάθειας: όχι καινούργια αποκτήματα, ξεφόρτωμα των παλιών.
Ο εγωϊκός εαυτός, όμως, με τον οποίο συναντάμε το πνευματικό μονοπάτι, παρότι συμφωνεί στην αναζήτηση της ευτυχίας μ᾽αυτόν τον παράδοξο τρόπο, δεν είναι καθόλου έτοιμος και διαθέσιμος να παραμερίσει. Διεκδικεί το δικαίωμα του να είναι το κέντρο της ύπαρξης και φυσικά διεκδικεί το δικαίωμα του στην ευτυχία, όπως κι αν την φαντάζεται. Το μεγαλύτερο μέρος της εσωτερικής εργασίας, αν όχι όλο, έχει να κάνει με τον απεγκλωβισμό της συνείδησης από τη θέση της εγωϊκότητας και τη μετακίνησης της στη θέση της σιωπηλής γνώσης, της καθαρής επίγνωσης. Μπορεί να το κάνει αυτό ο διαλογισμός; Ή μπορεί αντί να αποδυναμώσει, να δυναμώσει ασυνείδητα κάποιες όψεις του εγωϊκού εαυτού; Μπορεί κανείς να διαλογίζεται και χωρίς να το συνειδητοποιεί να δυναμώνει μέσα του την απώθηση και την ψυχολογική διάσχιση; Μπορεί αντί να μετασχηματίζει, να μεγαλώνει και να δυναμώνει την ψυχολογική σκιά;
Δυστυχώς φαίνεται πως μπορεί όλα αυτά να συμβαίνουν ενώ κάποιος ασκείται σοβαρά και συστηματικά στο Ζαζέν, και επίσης δυστυχώς δεν θα το δει ότι συμβαίνουν παρά μόνο όταν έρθουν με βίαιο τρόπο στην επιφάνεια, δημιουργώντας φυσικά πολύ πόνο στον ίδιο αλλά και στους άλλους. Πάρα πολλά παραδείγματα από την ιστορία αλλά και από την εποχή μας μάς το επιβεβαιώνουν, μέσα από περιπτώσεις δασκάλων του Ζεν, και άλλων σχολών, που πιάστηκαν να εκμεταλλεύονται οικονομικά, σεξουαλικά και ψυχολογικά τους μαθητές τους, δημιουργώντας απίστευτο πόνο και κακοποίηση στην ψυχή τους, στην πιο ευαίσθητη και πολύτιμη αναζήτηση της επιστροφής στον αληθινό εαυτό. Αυτά τα περιστατικά απλά επιβεβαιώνουν ότι η εσωτερική εργασία είναι πολύ σοβαρό και δύσκολο πράγμα, και ότι τα εξωτερικά διαπιστευτήρια της παράδοσης δεν διασφαλίζουν στο ελάχιστο την εσωτερική ακεραιότητα και ολότητα της εργασίας που έχει κάνει κανείς.
Ο μεγαλύτερος κίνδυνος βρίσκεται στο να χρησιμοποιεί κανείς τον διαλογισμό ως μέσω μεγαλύτερης ψυχολογικής απώθησης όλων εκείνων που αποτελούν αιτία εσωτερικού πόνου. Όσο πιο αποτελεσματικά λειτουργεί ο διαλογισμός ως μέσο απώθησης, τόσο περισσότερο νομίζει κανείς ότι προοδεύει ενώ το μόνο πράγμα που κάνει είναι να δυναμώνει την ψυχολογική σκιά του και να αρνείται να συναντήσει τα ψυχολογικά τραύματα από το παρελθόν. Αυτό όμως τον κρατάει εγκλωβισμένο στη θέση της εγωϊκότητας, η οποία σιγά σιγά παίρνει μια πιο ευχάριστη από πριν όψη, και μια καινούργια αυτοεικόνα του ανθρώπου του Ζεν αντικαθιστά την προηγούμενη προβληματική. Τώρα ξέρει ποιος είναι και τι κάνει! Έχει μια καινούργια ταυτότητα. Όμως, χωρίς να το καταλαβαίνει απομακρύνεται όλο και περισσότερο από τον αρχικό στόχο. Το εγώ αντί να αποδομείται, δυναμώνει όλο και περισσότερο, αλλά μέσα στην ησυχία και τη γεύση του διαλογισμού.
Και έτσι, όπως και στις περισσότερες από τις περιπτώσεις στις οποίες αναφέρθηκα, το συμπλήρωμα που προτείνεται είναι σοβαρή ψυχολογική εργασία. Η διαπίστωση που ειδικά στην εποχή μας έχει γίνει ολοφάνερη είναι ότι η ολοκληρωμένη εσωτερική εργασία θα πρέπει να περιλαμβάνει σοβαρή ψυχολογική εργασία, εργασία με τα τραύματα και με τη σκιά, εργασία με την αυτοεικόνα και τις ελλείψεις της. Αν παραμείνει κανείς μόνο στο Ζαζέν ως πανάκεια, τότε είναι απλά θέμα χρόνου να συνειδητοποιήσει με πόνο ότι αυτό δεν ισχύει στην πράξη. Για να μπορέσει να μετακινηθεί η συνείδηση από την εγωϊκότητα στην θέση της καθαρής επίγνωσης και να σταθεροποιηθεί εκεί, θα πρέπει όλα τα άλυτα ψυχολογικά θέματα να λυθούν. Όχι απαραιτήτως με τον τρόπο που θεωρούν κάποιες δυτικές ψυχοθεραπείες, αλλά σίγουρα με έναν τρόπο που θεραπεύει την ψυχή και την καθιστά άρμα του πνεύματος και όχι βάρος και εμπόδιο. Το εγώ δεν εξαφανίζεται, αλλά σίγουρα εκθρονίζεται.
Tο Open Mind Zen, είναι η προσέγγιση στην οποία η άσκηση Ζεν αποτελεί τον κεντρικό άξονα, τη ραχοκοκαλιά, αλλά που χρησιμοποιεί κατάλληλα, αποτελεσματικά και δοκιμασμένα εργαλεία από τη Βουδιστική και Δυτική ψυχοθεραπεία, για την αποκατάσταση και ενδυνάμωση της ζωτικής ενέργειας, τον μετασχηματισμό της ενέργειας των συναισθημάτων, την κατάργηση των νοητικών προγραμματισμών του εγωϊκού εαυτού, την εργασία με τα τραύματα και τη σκιά. Η προσέγγιση είναι ολιστική, ολοκληρωμένη, και αφορά στη βιωματική επιβεβαίωση ότι : "η μορφή είναι το κενό και το κενό είναι η μορφή". Παράλληλη εργασία με τη μορφή και την κενότητα σαν δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Διακριτά, αλλά αδιαχώριστα. Mη δυϊκή εμπειρία!
